تعاریف برنامه ریزی شهری
تعریف ۱ : برنامه ریزی شهری تا کنون با جملات گوناگون تعریف شده ، اما به طور خلاصه می توان گفت برنامه ریزی شهری یعنی ساماندهی کالبدی – فضایی شهر . اینگونه از برنامه ریزی در واقع همان شهرسازی است.
منبع : نوشته شده توسط دکتر رضا فاضلی
تعریف ۲ : ساماندهی کاربری زمین برای تأمین یک محیط کالبدی شایسته زندگی مدنی سالم را گویند، برخی هم آن را تلاشی دانسته اند که انسان برای تدوین اصولی در جهت پدید آوردن یک محیط کالبدی مدنی برای زندگی خود انجام می دهد .
منبع : کتاب سبز شهرداری، جلد اول، مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری
تعریف ۳: هدایت و کنترل سیستمهای شهری – روستایی و منطقه ای که در دو مقیاس محلی و منطقه ای صورت می گیرد.
منبع: جزوه درسی کارشناسی ارشد ، شهرنشینی و برنامه ریزی شهری در ایران
تعریف ۴ : برنامه ریزی شهری را می توان ایجاد محیطی راحت تر ، آسان تر ، دلپذیرتر و لذت بخش تر برای شهرنشینان دانست .
( شیعه ، اسماعیل ؛ کارگاه برنامه ریزی شهری ، انتشارات دانشگاه پیام نور ، چاپ پنجم ، آبان ۱۳۸۷ ، صفحه ۳-۴ )
تعریف ۵ : برنامه ریزی شهری عبارت است از یک فعالیت علمی و منطقی ، در جهت رسیدن به هدف های مورد توجه جامعه .
( شیعه ، اسماعیل ؛ مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری ، انتشارات علم و صنعت ایران ، چاپ چهاردهم ، ۱۳۸۳ ، صفحه ۱۰۱ )
تعریف ۶ : برنامه ریزی شهری ، هدایت وکنترل سیستم های شهری – روستایی و منطقه ای که در دو مقیاس محلی و منطقه ای صورت می گیرد .
تعریف ۷ : برنامه ریزی شهری یعنی ساماندهی کالبدی – فضایی شهر .
تعریف ۸ : برنامه ریزی شهری ، ساماندهی کاربری زمین برای تامین یک محیط کالبدی شایسته زندگی مدنی سالم را گویند ، برخی هم آن را تلاشی دانسته اند که انسان برای تدوین اصولی در جهت پدید آوردن یک محیط کالبدی مدنی برای زندگی خود انجام می دهد
تعریف ۹ : برنامه‌ریزی شهری با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهر, نحوه‌ی استفاده از اراضی شهر, محله‌بندی مسکن, ترافیک, فضای سبز و غیره, در رابطه با جمعیت و فونکسیون شهر مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تعریف ۱۰ : برنامه ریزی شهری ، فرایندهای ذهنی و عملی یک سری تصمیم های سنجیده درامور شهری است که با رعایت قیودات خاص خود شیوه و شکل رابطه انسان را با محیط شهری در قالبی بهینه طراحی و طبقه بندی می کند .
( رهنمایی ، محمدتقی ؛ شاه حسینی ، پروانه ، فرایند برنامه ریزی شهری ایران ، انتشارات سمت ، چاپ ششم ، بهار ۱۳۸۹ ، صفحه ۸ )
تعریف ۱۱ : برنامه ریزی شهری را می توان هنر شکل دادن و هدایت و «رشد طبیعی شهر» دانست ، امری که به موجب آن ساختمان ها و محیط های گوناگون ایجاد می شود تا به نیازهای مختلف اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و گذران اوقات فراغت و … پاسخ دهد.
( هیراسکار ، جی.کی؛ درآمدی بر مبانی برنامه ریزی شهری ، ترجمه محمد سلیمانی و احمد رضا یکانی فرد ، انتشارات جهاد دانشگاهی تربیت معلم ، چاپ اول ، بهار ۱۳۷۶ ، صفحه ۱۵ )
- عام ترین تعریف برنامه ریزی : برنامه ریزی کوششی است سازمان یافته و آگاهانه برای انتخاب بهترین وسایل ممکن به منظور رسیدن به اهداف.
- مراد از برنامه ریزی تدوین سلسله تدابیر اجرایی و اقدام های عملی برای رسیدن به هدف یا اهداف معین ، در زمان تعیین شده است.
- برنامه ریزی فرایند ذهنی و عملی مجموع های از تصمیم گیری های سنجیده ای است که بر اساس قیودات کمی ، کیفی و زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می کند.
- برنامه ریزی با توجه به اصل کمیابی در اقتصاد و در بعد اجتماعی برای رسیدن به یک نوع ساماندهی اجتماعی شکل گرفته و هدف هر برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی در نهایت ، بالابردن سطح زندگی و رفاه اجتماعی است.
- فالودی ، برنامه ریزی را یک روش علمی – هر چند ابتدایی – برای سیاستگزاری به منظور افزایش ارزش محیط زیست می داند.
- پیرماسه ، برنامه ریزی را مجموع های از اعمال همساز و به هم پیوسته می داند.
- فریدمن: برنامه ریزی فعالیتی است که جامعه تلاش می کند تا بوسیله آن بر خویشتن کنترل داشته و آینده را بر پایه عقل پی ریزی نماید.
- چدویک: فرایندی است درباره فکر کردن و جامه عمل پوشاندن به آن.
- صفت و مشخصه اصلی برنامه ریزی ، آینده نگری است (برنامه ریزی با اغماض مترادف آینده نگری است)
- مفهوم اصلی برنامه‌ریزی ، زمان است.
- در برنامه‌ریزی ، عامل اصلی استفاده کننده است.
انواع متغیرهای برنامه ریزی عبارت‌اند از
- متدهای برنامه ریزی
- محیط اجتماعی
- سیستم برنامه ریزی
- برنامه ریز
ویژگی های مشترک هر برنامه
- برنامه همیشه دستور کار اقدامات آینده است.
- همه برنامه ها برای دستیابی به هدف یا اهدافی طرح ریزی می شوند.
- همه برنامه ها دارای وسایلی هستند برای رسیدن به هدف.
- همه برنامه ها ، دارای هماهنگی هستند.
عناصر برنامه ریزی عبارت‌اند از
- هدف
- زمان
- منابع
- اجرا
مهم‌ترین عنصر برنامه ریزی ، هدف می باشد.
خصلت های برنامه ریزی عبارتند از
- هدفمندی
- عمل
- آینده نگری
- پویشی
- عقلایی
مفاهیم اصلی برنامه ریزی
- جریان و مداومت
- ارشاد و هدایتگر
- هدف گیری و درون نگری
- آینده نگری
مراحل برنامه ریزی عبارت‌اند از
- جمع آوری اطلاعات
- تجزیه و تحلیل
- ارزشیابی
- تعیین اولویت ها
- برنامه و اجرا
فرآیند برنامه ریزی دارای مراحل زیر است
- جمع آوری آمار و اطلاعات
- طبقه بندی
- ارائه راه حل های مختلف
تعریف برنامه ریزی از نگاه سیستمی
برنامه ریزی، فعالیتی است که با اداره و کنترل یک سیستم آن را به سوی اهداف هماهنگ در رابطه با نظام ارزشی جامعه، هدایت می کند.
- یکی از ویژگی های مهم برنامه ریزی در تفکر سیستمی این است که راه حل ها باید به طور مرتب با شرایط متغیر و نوینی که به وجود می آید ، تطبیق یافته و هماهنگ گردد.
- در برنامه ریزی تعریف سیستم تابع هدف برنامه ریزی است.
- علم اداره و کنترل سیستم ها را به منظور بهبود زندگی انسان ها برنامه ریزی می نامند.
پیشینه برنامه ریزی در ایران و جهان
- برنامه ریزی به طور خاص ، ماحصل انقلاب بلشویکی شوروی در سال ۱۹۱۷ است که به طور علنی از سال ۱۹۱۸ با پروژه برق سراسری گرلو ، پا به عرصه وجود گذاشت.
- برنامه ریزی در اروپا ، از اوایل قرن بیستم و به خصوص با پیدایش بحران بزرگ (۱۹۳۳-۱۹۲۹) در اروپا بدنبال آن نظریه اشتغال کینز (منشور نو (Newdeal)) بتدریج پا به عرصه حیات می گذارد.
- اغلب کشورها و به ویژه کشورهای توسعه نیافته ، بعد از جنگ جهانی دوم به برنامه ریزی اقتصادی روی آوردند.
- سابقه کار برنامه ریزی در ایران به سال ۱۳۱۶ می رسد. در این سال هیات وزیران به پیشنهاد “اداره کل تجارت” تأسیس شورای اقتصاد را تصویب می کند. (آغاز تفکر برنامه ریزی در ایران)
- آغاز رسمی برنامه ریزی در ایران ، از سال ۱۳۲۷ ه.ش. با تأسیس سازمان برنامه است.
واژه شناسی در ادبیات برنامه ریزی
هدف
عبارت است از مجموع آرزوها و خواسته های نهایی جامعه اعم از اقتصادی و یا اجتماعی و فرهنگی که منبعث از نظام ارزشی حاکم بر جامعه است و مهم‌ترین عنصر برنامه ریزی به شمار می آید. هدف برنامه ریزی ، ساماندهی است.
انواع اهداف
- ذهنی (subjective): قابلیت اندازه گیری مستقیم را ندارند ، مانند خوشبختی.
- عینی (objective): اهداف دست یافتنی ، مثل رشد اقتصادی و فاکتورهای اقتصاد کلان.
- اهداف برنامه ریزی هم کیفی است و هم کمی.
پیام رهبری وزارت شهرسازی و اراضی افغانستان
شهرسازی عصر حاضر با پلان گذاری فضایی در سطح زون ها، ولایات و کشور از حالت غیر منظم و عکس العملی متحول خواهد شد؛ امری که متضمن ارتباطات تاریخی و منطقوی ما خواهد بود. در این راستا چهارچوب طراحی شهر کابل در شش جلد تکمیل گردیده و عملاً تحت تطبیق بوده، کار روی ساختن چهارچوب طراحی پنج شهر دیگر نیز آغاز گردیده و قرار است برای تمامی شهر های کشور چهارچوب های شهری ترتیب و با نیل به این مأمول؛ زمینه مبدل ساختن شهرها به چرخ رشد اقتصادی فراهم گردد.
با این حال؛ به منظور باز نگهداشتن روزنۀ رشد و بالنده گی در عرصه انکشاف شهری؛ در مطابقت با قانون شهر سازی؛ شاروالی های خلاق و مبتکر مستحق بودجه تشویقی خواهند شد و باید تصریح کرد که در زمینه از قبل بودجه لازم تدارک دیده شده است.
مبحث دیگر؛ شهرک های غیر قانونی و غیر معیاری است که سرنوشت آنها ذریعه یک سند تقنینی بزودی روشن گردیده و تدابیر لازم معیاری سازی و قانونمند شدن این شهرک ها روی دست است. در همین راستا وزارت شهرسازی و اراضی به منظور جلوگیری از انکشاف شهری غیر معیاری و ازدیاد بی رویۀ ساختمان های غیر معیاری؛ اداره رسیده گی به تخلفات شهری و ساختمانی را ایجاد نموده است. همزمان با این به هدف به میان آوردن یک نظام معماری اسلامی و افغانی؛ ادارۀ انکشاف نظام انجنیری و مهندسی اسلامی و افغانی نیز تاسیس گردیده است.
در بخش مسکن؛ پالیسی ملی مسکن در شورای عالی توسعه شهری تصویب گردیده، که بدون شک زمینۀ تهیه مسکن برای هموطنان ما را اعم از قشر کم در آمد، اوسط درآمد و بلند درآمد مساعد می سازد. با تحقق این پالیسی؛ مسکن مناسب برای معلمان، مامورین دولتی، متقاعدین، افسران و ورثه شهدای نیرو های امنیتی و دفاعی کشور، عودت کنندگان، بیجا شده گان داخلی، کوچی ها و سایر اقشار جامعه فراهم خواهد شد. ضمناً به منظور عملی شدن این همه پلان؛ صندوق وجهی مسکن نیز ایجاد گردیده، که از منابع مختلف تمویل خواهد شد.
در این راستا گام های نیز برداشته شده که می توان تخصیص ۱۲۰۰۰ جریب زمین شامل ۱۶۰۰۰ نمره رهایشی را در ولایات ننگرهار، هرات و کابل یاد آور شد که تمام مراحل سروی و پلانگذاری زمین های اختصاص یافته به عودت کننده گان و بیجا شده گان داخلی به شمول پلان تفصیلی آن تکمیل گردیده و عنقریب به مستحقین توزیع میگردد.
وزارت شهرسازی و اراضی در نظر دارد شرایط لازم اسکان مجدد تمامی هموطنانی را که در مرکز و ولایات در معرض حوادث و رویداد های طبیعی قرار دارند فراهم سازد. در این خصوص؛ کار روی اسکان مجدد ۱۰۰۰ خانه واقع در مسیر سیلاب در ولایت فراه نیز آغاز گردیده است.
در بخش زمین و املاک دولتی باید تصریح کرد که از زمین و املاک دولت؛ منحیث سرمایه ثابت و نظرداشت نقش کلیدی آن در رشد اقتصادی کشور؛ استفاده مؤثر و معقول صورت خواهد گرفت. در این راستا طرزالعمل مربوطه از سوی شورای عالی توسعه شهری تصویب گردیده و بزودی همگان شاهد تحقق پروژه های متعدد اقتصادی و سرمایه گذاری خواهند بود، که علاوه بر تاثیر گذاری در رشد و انکشاف؛ فرصت های خوب شغلی را برای هموطنان فراهم می سازد.
وزارت شهرسازی و اراضی به منظور اصلاح، تقویت و عصری سازی نظام نوین زمینداری در کشور برای نخستین بار بانک زمین دولتی را ایجاد و طی یک سال گذشته؛ حدود چهار ملیون جریب زمین و املاک دولتی را سروی و ثبت نموده است. این ابتکار حکومت؛ ضمن جلوگیری از غصب بیشتر زمین های دولتی؛ زمینه مناسب استفاده معقول و مؤثر از زمین را منحیث سرمایه ثابت به نسل های آینده فراهم کرده است. در همین راستا این وزارت به زودی؛ ۲۰ پروژه بزرگ و متوسط سرمایه گذاری را به ارزش یک میلیارد و ۵۰۰ هزار دالر بالای زمین و املاک دولتی در شهر کابل و برخی ولایات اعلام خواهد نمود که نمونه خوبی استفاده موثر از زمین و املاک دولتی محسوب می گردد.
در این پروسه با استفاده از زمین و املاک دولتی؛ برخی نقاط مرکزی شهرها تنظیم مجدد می گردد؛ امری که علاوه بر تاثیر گذاری محسوس روی ترافیک شهری؛ به توسعه ساحات سبز و عامه داخل شهر ها نیز می انجامد. به طور نمونه؛ می توان از روی دست گیری طرح ایجاد مجتمع اداری دارلامان و انتقال وزارت ها و ادارات از مرکز به حومه شهر و توسعه پارک زرنگار کابل یاد آور شد.
در عرصه زمینداری؛ مصؤن ساختن ملکیت های شخصی، دولتی، عامه و وقفی در صدر پلان های وزارت شهرسازی و اراضی قرار داشته و در زمینه؛ پلان های کوتاه مدت، میانه مدت و دراز مدت با استفاده از تکنالوژی معاصر روی دست گرفته شده و کار عملی ساختن آن نیز جریان دارد.
طبق پلان قرار است تا ختم سال ۲۰۱۹ میلادی برای ۴۰ هزار خانه و تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی؛ برای ۵۰ هزار خانه در ساحات غیر رسمی شهر های کابل، قندهار، جلال آباد، مزار شریف، هرات، بامیان، فراه و نیلی سند ملکیت توزیع گردد؛ پروسه ای که از آن؛ ۳ میلیون هموطن از مزایای لازم مسکن مصؤن مستفید می گردند. در این راستا ۱۰ هزار سند ملکیت در برگیرنده ۱۰۰۰ سند ملکیت مشترک؛ یعنی زوج و زوجه به خانه های واقع در ساحات غیر رسمی شهر کابل توزیع گردید. این امر نشان دهنده تغییر بنیادی، توجه بی پیشینه و ارج گذاری به حق مالکیت زنان در تاریخ کشور ماست و این برنامه در آینده نزدیک به سایر شهرهای کشور نیز توسعه خواهد یافت.
وزارت شهرسازی و اراضی منحیث نهاد مسول و با صلاحیت در عرصه انکشاف شهری و تنظیم امور زمینداری نوین به دولت جمهوری اسلامی افغانستان و کافه ملت افغانستان تعهد می سپارد که با روی دست گیری بیشتر برنامه های کارا و مثبت انکشافی؛ شرایط لازم طرح و تطبیق پلان گذاری های حکومت در عرصه رشد و انکشاف و تأمین رفاه عامه هموطنان را در مسیر سعادت و بالنده گی جامعه افغانی فراهم خواهد ساخت(1)
پروژه طرح و ترتیب پلان‌های شهری (S D P)
پروژه طرح و ترتیب پلان‌های شهری در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به منظور بررسی سطوح ساختاری به سطح شهر، منطقه و کشور، به میان آوردن حکومت داری خوب و سیستم پلانگذاری شهری به هدف تهیه و ترتیب پلان‌های استراتیژیک و ماستر پلان‌های شهری ایجاد گردیده است.
انکشاف متوازن و تأمین عدالت اجتماعی در پرتو طرح و ترتیب پلان‌های ستراتژیک شهری، دستیابی به توسعه پایدار از طریق تعیین چشم‌انداز و پلان های تطبیقی با استفاده از مشارکت مردمی، ارتقاء جایگاه اقشار ضعیف در سند ستراتیژی توسعه شهری، شناسایی محرک‌های اقتصادی شهر و منطقه و استفاده از آنها برای توسعه شهر، جلوگیری از قطبی شدن مراکز شهرهای بزرگ و ساختمان های خلاف پلان های تفصیلی، جلوگیری از تخریب ساحات تاریخی و زراعتی، دسترسی عادلانه به خدمات شهری با طرح و تطبیق پلان‌های ستراتژیک شهری و معیاری سازی ساخت و سازها با بهره گیری از تکنالوژی روز از اهداف اساسی این پروژه است.
به همین ترتیب ویزه ۱۲ پلان ستراتیژیک و هادی در ولایات غور، ارزگان، پروان، نیمروز، پکتیکا، فاریاب، سمنگان و فراه و طرح دیزاین ۱۹ پلان ستراتیژیک و هادی در ولایات بغلان، دایکندی، سمنگان، غزنی، میدان وردک، تخار، هلمند، زابل، بادغیس، قندهار و بامیان از دستآورد های محسوس و مشهود این پروژه در سطح کشور است(2)
